تا زمانی که امام جواد علیه السلام به دنیا بیایند، مدت زیادی گذشته بود و امام رضا علیه السلام به‌عنوان امام هشتم شیعیان فرزندی نداشتند اما به‌هرحال همه می‌دانستند که شیعیان دوازده امام خواهند داشت که هریکی فرزند امام قبل از خود خواهد بود اما گویا در طول سال‌هایی ظاهراً این تولد به وقفه افتاده بود، به همین دلیل مردم نادان طعنه‌ها و آزارهایی به امام رضا علیه السلام می‌زدند که البته محک ایمان خود آن‌ها بود، چون امام رضا علیه السلام با علم الهی می‌دانستند که از نسل ایشان فرزند مبارکی به دنیا خواهد آمد که امام بعد از ایشان است اما بعضی از مردمی که ایمان قوی نداشتند و کم‌صبر بودند، حتی در امامت آن حضرت شک کرده بودند.

مادر امام جواد علیه السلام

درباره زندگی و شخصیت مادر امام جواد علیه السلام اطلاعات کمی داریم، ایشان چه شخصیتی داشتند و از لحاظ مرتبه دینی و اعتقادی در چه مقامی بودند که لیاقت مادری امام معصوم را به دست آورده‌اند؟

مادر امام جواد علیه السلام بانوی 

مادر امام جواد علیه السلام بانوی مکرّمی است که گفته شده نوبی‌نژاد و از سمت افریقا بود. ایشان سبیکه یا خیزران نام داشت. او از خاندان ماریه قبطیه بود. افرادی که با خاندان اسلامی و تاریخ صدر اسلام آشنایی داشته باشند حتماً می‌دانند که وقتی پیغمبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله ترویج و تبلیغ اسلام را آشکار کردند و این آیین آسمانی را به‌صورت جهانی و علنی تبلیغ فرمودند، به تمام مسئولان و حاکمان آن زمان نامه‌هایی نوشتند و آن‌ها را به اسلام دعوت کردند، در این میان نامه‌ای برای پادشاه مصر نوشته اسلام را به آن‌ها معرفی کردند.

در این زمان، پادشاه مصر به‌حسب ظاهر اظهار تمایل کرد و نشان داد که علاقه دارد، در عین حال فرستاده پیغمبر اسلام صلّی الله علیه و آله را مورد تکریم و احترام قرار داد. زمانی هم که پیک آن حضرت قصد بازگشت از مصر را داشت، پادشاه مصر مرکب و اسبی به‌نام دُل‌دُل را برای آن حضرت به‌عنوان هدیه فرستاد و در عین حال دو خواهر را به‌عنوان کنیز برای ایشان فرستاد.

یکی از این دو خواهر، ماریه نام داشت و چون از خاندان قبطی مصر بود، به ماریه قبطیه معروف شده بود، قبطیه اشاره به نژاد و قبیله او دارد. در مورد مادر امام جواد علیه السلام هم عنوان شده است که ایشان از نسل این بانو، یعنی ماریه قبطیه بودند.

مادر امام جواد علیه السلام از لحاظ شخصیت و مقامات اعتقادی و اخلاقی در مراتب بالایی بود به‌طوری که یکی از برترین و باتقواترین زنان زمان خود بود. مقام ایشان به‌اندازه‌ای بود که امام رضا علیه السلام از ایشان به‌عنوان بانویی بافضیلت، پاک‌دامن و بلندمرتبه یاد کرده‌اند.

ا وجود اینکه امام موسی کاظم علیه السلام، یعنی پدر بزرگوار امام رضا علیه السلام، فرزندان زیادی داشتند اما امام رضا علیه السلام پسری جز امام جواد علیه السلام نداشتند، درست است؟

بله. خداوند تنها یک پسر و به‌روایتی تنها یک فرزند به امام رضا علیه السلام عنایت فرمودند که او، امام جواد علیه السلام است. در روایتی کلثم‌بن عمران نقل کرده است که به امام رضا علیه السلام عرض کردم: «شما که فرزند دوست دارید، دعا کنید تا خداوند پسری به شما عنایت کند». آن حضرت فرمودند: «به من فقط یک پسر عطا می‌شود که او وارث من و امام بعد از من خواهد بود.»

در مطلب دیگری هم نوشته شده است که جنان‌بن سدیر نقل کرده است که از امام رضا علیه السلام سؤال کردم: «آیا امامی هست که پسر نداشته باشد؟» آن حضرت فرمودند: «برای من غیر از یک پسر نخواهد بود ولی خدای مهربان فرزندان زیادی را از او به‌وجود خواهد آورد.»

همراهی پدر با فرزند

می‌دانیم که امام رضا علیه السلام به‌دستور مأمون از مدینه به مرو تبعید شده بودند اما امام جواد علیه السلام در مدینه به دنیا آمدند، آیا زمان تولد ایشان، امام رضا علیه السلام در مدینه بودند؟

روایت شده است که وقتی امام جواد علیه السلام متولد شدند، امام رضا علیه السلام در تمام شب بالای گهواره ایشان بوده‌اند و با ایشان گفت‌وگو می‌کردند، نوازش می‌دادند و این کار را چند شب متوالی انجام می‌دادند.

از طرف دیگر عنوان شده است که آن زمانی که امام جواد علیه السلام با نام مبارک محمد به دنیا آمدند، امام رضا علیه السلام به یاران و اصحاب خود فرمودند: «امشب پسری برای من به دنیا می‌آید که مانند حضرت موسی علیه السلام دریاها را می‌شکافد.»، سپس فرمودند: «او شهید می‌شود به‌طوری که اهل آسمان برای او گریه می‌کنند. او شهید خشم و غضب خواهد شد و خداوند به قاتل او غضب می‌کند به‌طوری که قاتل و کشنده او بعد از ارتکاب قتل، در دنیا عمری نخواهد داشت و خداوند در عذاب دردناک او تعجیل خواهد کرد.»

امتحان مردم قبل از تولد امام جواد علیه السلام

گفته شده است که خداوند این فرزند مبارک را در سن حدود 50سالگی امام رضا علیه السلام به ایشان عنایت کرد، آیا می‌توان این رویداد را یکی از امتحانات و محک ایمان مردم و شیعیان آن دوران دانست؟

تا زمانی که امام جواد علیه السلام به دنیا بیایند، مدت زیادی گذشته بود و امام رضا علیه السلام به‌عنوان امام هشتم شیعیان فرزندی نداشتند اما به‌هرحال همه می‌دانستند که شیعیان دوازده امام خواهند داشت که هریکی فرزند امام قبل از خود خواهد بود اما گویا در طول سال‌هایی ظاهراً این تولد به وقفه افتاده بود، به همین دلیل مردم نادان طعنه‌ها به امام رضا علیه السلام می‌زدند و آزارهایی می‌دادند که البته محک ایمان خود آن‌ها بود،
چون امام رضا علیه السلام با علم الهی می‌دانستند که از نسل ایشان فرزند مبارکی به دنیا خواهد آمد که امام بعد از ایشان است اما بعضی از مردمی که ایمان قوی نداشتند و کم‌صبر بودند، حتی در امامت آن حضرت شک کرده بودند.

دعای مستجاب

این مطلب به آن معنی است که امام رضا علیه السلام پیش از تولد امام جواد علیه السلام مورد آزار مردم قرار داشتند؟

گروهی از مردم این‌طور شک کرده بودند و ایشان را آزار می‌دادند، به‌عنوان مثال در ماجرایی که حسن‌بن بشار واسطی نقل کرده، گفته است که حسن‌بن قیامی صیرفی خواست امام رضا علیه السلام را ملاقات کند، وقتی امام رضا علیه السلام به او اجازه داد، او مقابل آن حضرت ایستاد و گفت: «تو امام هستی؟»، امام فرمودند: «بله»، او گفت: «من شهادت می‌دهم که تو امام نیستی!»
امام رضا علیه السلام فرمودند: «از کجا می‌دانی که امام نیستم؟»، او گفت: «از امام صادق علیه السلام برای من نقل شده است که فرمودند امام نباید بدون فرزند باشد، بلکه هر امام فرزند امام قبل از خود خواهد بود، این در حالی است که شما به این سن رسیده‌ای و هنوز پسری نداری!»

همان موقع امام رضا علیه السلام سر خود را به‌سوی آسمان بلند کردند و این‌طور دعا کردند: «اللّهم إنی أشهدک إنّه لاتمضی الایام و اللیالی حتی ترزقنی ولداً یملأ الارض عدلاً و قسطاً کما ملئت ظلماً و جوراً.»، وقتی ما حساب کردیم متوجه شدیم فاصله آن روزی که امام رضا علیه السلام چنین دعا کردند تا روز تولد امام جواد علیه السلام، به‌اندازه مدت بارداری زنان شد، گویا دعای آن حضرت همان لحظه به اجابت رسید و خداوند امام جواد علیه السلام را به ایشان هدیه دادند.

همسر امام جواد علیه السلام

در مورد شخصیت و موقعیت همسر امام جواد علیه السلام کمتر مطلبی عنوان شده است، گاهی این شبهه به‌وجود می‌آید که آیا دختر مأمون، همسر امام جواد علیه السلام و مادر امام هادی علیه السلام بود؟

این‌طور نیست، مادر امام جواد علیه السلام، دختر مأمون نبود. یکی از تفکرات و اندیشه‌های مأمون این بود که دختر خود را به همسری امام معصوم درآورد تا شاید از دختر او فرزندی به دنیا بیاید تا نسل او با نسل رسول گرامی اسلام صلّی الله علیه و آله گره بخورد، درواقع یکی از انگیزه‌های مأمون برای ازدواج دخترش، ام‌فضل با امام علیه السلام همین مطلب بود تا دخترش صاحب فرزند شود تا او نوه مشترک مأمون و پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله باشد.

آیا چنین اتفاقی افتاد؟

خیر. مأمون هیچ‌گاه به این آرزو نرسید، چراکه اصولاً اراده خدا بر این قرار نداشته است که نسل رسول گرامی اسلام صلّی اللّه علیه و آله با نسل آن ملعون پیوندی داشته باشد، به این ترتیب ازدواج ام‌فضل با امام جواد علیه السلام بدون فرزند بود، پس او مادر هیچ امامی نبود.

پس امام جواد علیه السلام همسر دیگری جز دختر مأمون داشتند.

بله. ایشان در عین حال با سمانه مغربیه هم ازدواج کرده بودند که البته ایشان به‌عنوان کنیز امام بودند، با وجود این، از آنجا که سمانه مغربیه زنی مؤمن، پاک‌دامن و باتقوا بود شأن و منزلت پیدا کرد تا مادر امام بعدی یعنی امام هادی علیه السلام باشد، در عین حال موسی مبرقع و حکیمه خاتون که از امامزاده‌های عظیم‌الشأن هستند، از فرزندان امام جواد علیه السلام است.

پاسخ به یک شبهه

اما در اینجا یک سؤال و شبهه مهم به‌وجود می‌آید مبنی بر اینکه؛ چطور امام جواد علیه السلام با دختر کسی ازدواج کردند که قاتل پدر ایشان بوده است؟

دقت کنید که این ازدواج با زور و اجبار مأمون اتفاق افتاد و امام جواد علیه السلام امکان مخالفت نداشتند و چون مأمون همان‌طور که امام رضا علیه السلام را به شهادت رسانده بود، جان امام جواد علیه السلام را هم به‌نوعی تهدید می‌کرد، پس آن حضرت ناچار به این ازدواج شدند، حتی ایشان در آن زمان به سن بلوغ هم نرسیده بودند اما مأمون با اصرار و به ستوه درآوردن آن حضرت، ایشان را وادار به ازدواج با دخترش کرد.

درست است که مأمون، امام رضا علیه السلام را به شهادت رسانده است اما نباید فراموش کرد که او شخص اول حکومت و خلافت است و قدرت فراوانی دارد و مخالفت با او و رد کردن پیشنهادش به‌معنای مقابله با او و ایستادن در برابر اوست، به‌عبارت دیگر امام جواد علیه السلام اگر بیشتر در برابر این ازدواج مقاومت می‌کردند و نمی‌پذیرفتند، در حقیقت دشمنی خود و مخالفت صریح خود با خلیفه را نشان می‌دادند.

رد درخواست خلیفه به‌معنای دشمنی با او بود و بهانه‌ای به دست مأمون می‌داد که با امام جواد علیه السلام مقابله‌ای سخت داشته باشد، لذا امام جواد علیه السلام چاره‌ای نداشتند جز اینکه این پیشنهاد را بپذیرند، البته همان طور که اشاره شد، دختر مأمون تنها همسر امام علیه السلام نبود، امام ازدواج دیگری هم داشتند و امام هادی علیه السلام از همسر دیگر امام جواد علیه السلام به دنیا آمدند و دختر مأمون که در نهایت قاتل امام جواد علیه السلام هم شد، شایستگی این را پیدا نکرد که از امام جواد علیه السلام دارای فرزند شود.